Етти йил олдин Ўзбекистон ривожланишнинг янги босқичига қадам қўйди. Ўтган давр ичида жамиятнинг ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий ҳаётининг барча соҳаларини қамраб олган кўплаб туб ислоҳотларни амалга оширишга муваффақ бўлди.
Шу билан бирга, энг муҳим йўналишлар қаторига инсон ҳуқуқлари ва эркинликларининг кенг доирасини таъминлашга, ижтимоий-сиёсий ҳаётни либераллаштиришга, ОАВ эркинлигига қаратилган демократик ўзгаришлар киритилди, бу Конститутциянинг янги таҳририда ўз аксини топди. Ушбу ислоҳотлар миллий сайлов қонунчилигини янгилашга имкон берди, бу эса сайловларни янги даражада ўтказишга имкон беради.
Маълумки, сайлов жараёнининг асосий босқичлари қонун ҳужжатлари билан тартибга солинади: сайловларни тайинлаш, ташкилий ва технологик асосларни шакллантириш, номзодларни кўрсатиш ва рўйхатдан ўтказиш, ташвиқот, овоз бериш, натижаларни аниқлаш ва уларни қонунийлаштириш.
Номзодни кўрсатиш ҳуқуқи: бу қандай амалга оширилади
Ўзбекистон Республикаси Сайлов кодексининг 37-моддасига мувофиқ сиёсий партиялар Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзод кўрсатиш ҳуқуқига эга.
62-моддага мувофиқ сиёсий партия Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан сайлов кампанияси бошланганлиги эълон қилинган кундан камида тўрт ой олдин рўйхатдан ўтказилиши шарти билан номзодларни кўрсатиш ҳуқуқига эга.
Ҳозирги вақтда Ўзбекистонда фаолият кўрсатаётган бешта сиёсий партия расмий рўйхатдан ўтган: Ўзбекистон Халқ демократик партияси, «Адолат» социал-демократик партияси, «Миллий тикланиш» демократик партияси, Ўзбекистон Либерал-демократик ва Экологик партиялари.
Ўзбекистон Республикаси Сайлов кодекси сиёсий партиялар Ўзбекистон Республикаси Президенти сайловида иштирок этиш учун тақдим этиши керак бўлган ҳужжатлар рўйхатини белгилайди. Шунда, 63-моддага мувофиқ сиёсий партия сайловда иштирок этиш учун Марказий сайлов комиссиясига қуйидагиларни тақдим этиши керак:
- партия раҳбари томонидан имзоланган сайловда иштирок этиш тўғрисидаги ариза;
- Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигининг сиёсий партияни рўйхатга олиш тўғрисидаги ахборотларни ўз ичига олган маълумотнома;
- Ўзбекистон Республикаси Президентлигига бўлажак номзод тўғрисидаги маълумотлар.
Тақдим этилган ҳужжатлар асосида МСК беш кун муддатда партияни сайловда иштирок этишга қўйиш тўғрисида якуний қарор қабул қилади ва сиёсий партиянинг ваколатли вакилига рўйхатдан ўтказиш гувоҳномаси ва белгиланган намунадаги имзо варақалари бланкаларини беради. Сайловда иштирок этаётган партиялар рўйхати аризаларни қабул қилиш тартиби бўйича Марказий матбуотда эълон қилинади.
Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзодлар сиёсий партияларнинг олий органлари томонидан кўрсатилади.
Сиёсий партия Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзодни фақат партия аъзолари ёки партиясиз номзодлар орасидан кўрсатишга ҳақли. Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзод кўрсатиш тўғрисида баённома тузилади. Сиёсий партия раҳбари Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзодни рўйхатдан ўтказиш тўғрисида Марказий сайлов комиссиясига ариза билан мурожаат қилади, унга тегишли ҳужжатлар илова қилинади (Ўзбекистон Республикаси Сайлов кодексининг 64-моддаси).
Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови учун Марказий сайлов комиссияси сиёсий партияларга белгиланган намунадаги имзо варақалари бланкаларини беради.
Имзо варақаларини расмийлаштириш
Ўзбекистон Республикаси Сайлов кодексининг 34-моддасига мувофиқ Президентликка номзод кўрсатган сиёсий партия сайлов комиссияси мажлисларида иштирок этиш, ҳужжатларни топшириш, имзо варақалари тўғри тузилганлигини текшириш, овозларни санаш учун ваколатли вакил тайинлаш ҳуқуқига эга.
Белгиланган намунадаги обуна варақалари сайлов кампанияси бошланганлиги эълон қилинганидан кейин МСК томонидан берилади. Кодекснинг 38-моддасига биноан сайловчилар бир ёки бир нечта сиёсий партияларни қўллаб-қувватлаш учун имзо варақасига имзо қўйишга ҳақлидирлар.
МСК томонидан сиёсий партиялар логотипларининг имзо варақаларига жойлаштирилиши сайловчиларни сиёсий партиялар тўғрисида кенгроқ хабардор қилишга хизмат қилади. Бу, бир томондан, сайловчининг қайси партияни қўллаб – қувватлаши ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлишига, бошқа томондан, қайси сиёсий партия имзо тўплагани ҳақида хабардор бўлишига имкон беради.
Сайловчиларнинг имзоларини тўплаш иш жойида, хизматда, ўқишда, яшаш жойида, сайловолди тадбирларида, шунингдек, ташвиқот ва имзоларни тўплаш қонун билан тақиқланмаган бошқа жойларда амалга оширилади. Имзо тўплайдиган шахс томонидан сайловчиларни мажбурлаш ва пора беришнинг ҳар қандай шакли қонуний жавобгарликка сабаб бўлади.
Имзо варақаси имзо тўплаган шахс томонидан унинг фамилияси, исми, отасининг исми кўрсатилган ҳолда имзоланади, шунингдек, тегишли сиёсий партиянинг туман, шаҳар тузилмаси раҳбари ва муҳри билан тасдиқланади.
Сайловчилар бир ёки бир нечта сиёсий партиялар ёки номзодларни қўллаб-қувватлаш учун имзо қўйиш ҳуқуқига эга. Ушбу маълумотлар қўлда ёзилган тарзда киритилади.
Сиёсий партиялар томонидан тақдим этилган имзо варақаларини тузишнинг тўғрилиги МСК томонидан беш кун ичида текширилади. Сайловчиларнинг зарур имзолари сонининг камида 15 фоизи ва имзо варақаларига имзо қўйган сайловчилар тўғрисидаги тегишли маълумотлар текширилиши лозим.
МСК имзо варақалари тўғри тузилганлигини текшириш учун эксперт гуруҳини тузиши мумкин. Унинг таркибига ички ишлар, адлия органлари мутахассислари, шунингдек, фуқаролик жамияти институтлари вакиллари жалб этилади. Улар тўлдиришнинг тўғрилигини, уларга киритилган тузатишларни, ким томонидан тўлдирилганлигини ва бир хил имзолар мавжудлигини кўриб чиқадилар. Текширувда сиёсий партияларнинг ваколатли вакиллари ҳам иштирок этади.
Агар визуал текшириш пайтида қонун бузилиши аниқланса, ушбу имзо варақалари сиёсий партиянинг ваколатли вакилига қайтарилади ва бўшлиқларни тўлдириш учун икки кунлик муддат берилади.
Текширув натижаларига кўра ҳар бир сиёсий партия учун эксперт гуруҳи томонидан хулоса тузилади. Бу Марказий сайлов комиссиясининг тегишли қарорини қабул қилиш учун асос бўлади, унга мувофиқ сиёсий партияга сайловда иштирок этиш ҳуқуқини бериш ёки рад этиш ҳуқуқи берилади.
Умуман олганда, сиёсий партиялар томонидан имзо варақаларини тўлдириш жараёни сайлов корпусининг ижтимоий фаоллигини оширишда муҳим аҳамиятга эга.
Омон Мухамаджанов,
Тошкент давлат юридик
университети профессори,
юридик фанлар доктори.