«Ислоҳотлар ташаббускори – жамиятнинг ўзи» тамойили асосида мамлакатни модернизация қилиш ва Янги Ўзбекистоннинг қурилиши конституциявий ислоҳотлар бўйича умумхалқ овоз бериш зарурлигини тақозо этиб, Бош қонунимизни жамиятдаги бугунги воқеликка ва тезлаштирилган ислоҳотларимиз мантиғига мослаштирмоқда.
«Конституциянинг ягона манбаи ва муаллифи халқ бўлиши керак» деган ғояга асосланиб, Конституциявий қонун лойиҳаси бўйича умумхалқ муҳокамаси ўтказилди, унинг давомида аҳолидан уни такомиллаштириш бўйича 220 мингдан ортиқ таклифлар келиб тушди ва уларнинг аксарияти инобатга олинди.
Конституцияга киритилган ўзгартиш ва қўшимчалар туфайли амалдаги 128 та модда 155 тага ошди, шундан 91 тасига концептуал ўзгаришлар киритилди.
Конституцияда биринчи марта Ўзбекистон – суверен, демократик, ҳуқуқий, ижтимоий ва дунёвий давлат эканлиги ўзгармас қоида сифатида мустаҳкамланмоқда (1-модда). Ушбу принципиал норма мамлакатимиз мустақиллигини сақлаб қолиш ва янада мустаҳкамлашга, «Инсон шаъни ва қадр-қиммати учун» тамойили асосида ислоҳотларни жадал давом эттиришга ва ҳуқуқнинг устуворлигини таъминлашга қаратилган.
Бундан ташқари, Конституциянинг янги таҳрирдаги 19-моддаси нормасига мувофиқ, «Инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари туғилишдан бошлаб ҳар кимни ўзига тегишли». Инсон ҳаёти, унинг шаъни, қадр-қиммати, эркинлиги, тенглиги, хавфсизлиги, дахлсизлиги табиий ва ажралмас ҳуқуқлар ҳисобланади.
Инсон туғилишидан эга бўлган ҳуқуқлари ва эркинликлари, Ўзбекистон иштирок этган инсон ҳуқуқлари бўйича 80 га яқин халқаро ҳужжатларда белгиланган.
Ушбу фундаментал ва ажралмас инсон ҳуқуқларини таъминлаш конституциявий даражада мамлакат ва жамиятнинг энг муҳим вазифаси сифатида мустаҳкамланган. Бу шуни англатадики, ҳар бир инсон ушбу ҳуқуқларга эга бўлиши учун ҳеч қандай расмиятчилик талаб қилинмайди ва улар давлат томонидан кафолатланади.
Бундан ташқари, лойиҳанинг 20-моддасига биноан, инсон ва давлат органлари ўртасидаги муносабатлардаги барча қарама-қаршиликлар ва ноаниқликлар инсон фойдасига талқин қилинади ва ҳуқуқий таъсир чоралари мутаносиблик принципига асосланиши ва қонуний мақсадларга эришиш учун этарли бўлиши керак.
Бош қонунни ўзгартириш лойиҳаси, шунингдек, қонунда белгиланган пенсия, нафақа ва бошқа турдаги ижтимоий ёрдамни аниқ белгилаб беради, бу расмий равишда белгиланган минимал истеъмол харажатларидан паст бўлиши мумкин эмас. Фуқароларнинг давлат ҳисобидан кафолатланган тиббий ёрдамни бепул олиш ҳуқуқига эга эканлиги тўғрисидаги норма қатъий белгиланган.
Аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш тизимини кучайтиришга қаратилган қўшимча нормалар жорий этилмоқда. Хусусан, лойиҳада фуқароларни ишсизликдан ҳимоя қилиш ва қашшоқликни камайтириш чораларини кўриш бўйича давлат вазифалари кўзда тутилган. Бундан ташқари, давлат фуқароларнинг бандлигини таъминлаш учун уларни касбга тайёрлаш ва қайта тайёрлашни ташкил этади ва рағбатлантиради.
Бундан ташқари, фуқароларимизнинг уй-жой олиш ҳуқуқи конституциявий даражада мустаҳкамланмоқда. Давлат уй-жой қурилишини рағбатлантириши ва уй-жой ҳуқуқини амалга ошириш учун шароит яратиши белгиланди. Ижтимоий муҳтож тоифаларни уй-жой билан таъминлашнинг ҳуқуқий асослари яратилмоқда.
Конституцияда, шунингдек, суд қарорисиз ва ноқонуний йўл билан ҳеч кимни уй-жойдан маҳрум қилиш мумкин эмаслиги тўғрисидаги қоида аниқ белгиланмоқда. Ўз уйидан маҳрум бўлган мулкдорга, қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибда, унинг қиймати ва етказилган зарар олдиндан ва тенг равишда қопланади. Ушбу нормани Бош қонунга киритиш-бу бир неча йиллар давомида жамиятдаги долзарб муаммолардан бирига айланган бузиш масаласида мулкдорларининг манфаатларини ҳимоя қиладиган оқилона қарордир.
Ўзгаришлар лойиҳасида солиқлар ва йиғимлар адолатли бўлиши ва фуқароларнинг ўз ҳуқуқларини амалга оширишига тўсқинлик қилмаслиги кераклиги белгиланган. Ривожланаётган бозор муносабатлари шароитида ушбу норма барча фуқаролар ва тадбиркорларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини таъминлашга хизмат қилади.
Конституциявий қонун лойиҳасида фуқароларнинг жамият ва давлат ишларини бошқаришда иштирокини кенгайтиришга алоҳида эътибор қаратилган. Шу жумладан, Ўзбекистон Республикаси Давлат буджетини шакллантириш ва ижро этиш тартиби очиқлик ва шаффофлик принциплари асосида амалга оширилиши, фуқаролар ва фуқаролик жамияти институтлари эса Давлат буджетини шакллантириш ва ижро этиш устидан жамоатчилик назоратини амалга ошириши белгиланди.
Фуқароларнинг экологик ҳуқуқларини таъминлаш, атроф-муҳитга зарарли таъсирнинг олдини олиш мақсадида давлат томонидан шаҳарсозлик фаолияти соҳасида жамоатчилик назоратини амалга ошириш учун шароитлар яратилмоқда. Шаҳарсозлик ҳужжатлари лойиҳаларини жамоатчилик муҳокамаси кучайтирилмоқда.
Ушбу қоидалар инсон ҳуқуқларининг устуворлигини таъминлайди, инсон ҳуқуқларига риоя қилган ҳолда ўз вазифаларини бажаришда давлат органларининг жавобгарлигини оширади ва инсонга нисбатан ортиқча ҳуқуқий таъсир чораларини қўллашнинг олдини олади.
Бош қонун лойиҳасининг 31-моддасига мувофиқ жиноий иш жараёнида шахснинг дахлсизлиги кафолатлари мустаҳкамланган: ҳар бир инсон шахсий ҳаёти эркинлиги ва дахлсизлиги, ёзишмалар, телефон суҳбатлари, почта, электрон ва бошқа хабарлар сирини сақлаш ҳуқуқига эга. Ушбу ҳуқуқни чеклашга фақатгина суд қарори асосида йўл қўйилади.
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (Омбудсман) нуқтаи назаридан конституциявий ислоҳотлар тўғрисида алоҳида таъкидлаш лозим. Конституциявий қонун лойиҳасининг 98-моддасига мувофиқ, камида юз минг кишидан иборат сайлов ҳуқуқига эга бўлган Ўзбекистон Республикаси фуқароларига, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатига, Олий Мажлиснинг инсон ҳуқуқлари бўйича вакилига (Омбудсманга), Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясига Қонунчилик ташаббуси тартибида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасига Қонунчилик таклифларини киритиш ҳуқуқи берилади.
Омбудсманга қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг берилиши фуқаролар мурожаатларини ўрганиш жараёнида қонунчиликда аниқланган камчиликларни тўлдиришга хизмат қилади.
Ўзбекистон Конституциясига киритилган ўзгартишлар энг замонавий демократик қадриятларни, ривожланган мамлакатларда конституциявий қурилишнинг халқаро амалиётини чуқур таҳлил қилиш натижаларини ўз ичига олди.
Габит Айдаров.
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (Омбудсман) Котибияти сектор мудири.